|
Arama | Sözlükçe | Anasayfa | |
 |
|
|
|
|
| |
|
E4:iklim degisikligi
İklim Değişikliğiyle Başa ÇıkmakMayıs 2009
Bu yılki Bilim Yılı kutlamaları çerçevesinde Mayıs ayının teması, sürdürülebilirlik ve çevre. Bu ayın makalesi, bugün yüz yüze olduğumuz en büyük çevresel olaylardan biriyle ilgili: İklim değişikliği. Eğer iklim değişikliği haberlerini izliyorsanız, “uyarlan ya da öl” yaklaşımına yabancı değilsiniz. Yani, iklim değişikliğinin yok edici etkileri ve sağ kalmak için her canlının (ister insan olsun, ister bitki, kutup ayısı ya da penguen) çevrelerindeki köklü değişikliklerle başa çıkmak zorunda kalması kaçınılmazdır. Ancak canlılar biraz belirsiz olabilecek yeni koşullar karşısında nasıl davranacaktır? Popüler basında, bu üstesinden gelme mekanizmaları (ister bir çiftçinin ektiği bitkileri değiştirmesi, ister bir kutup ayısının foklar yerine kaz yumurtalarını yemesi veya sincapların yılın daha erken mevsimlerinde üremesi olsun) uyarlanım başlığı altında toplanabilir. Örneğin sadece birkaç ay önce, Associated Press bilim insanlarının küresel ısınmanın bazı Kaliforniya kuş türlerinin kuzeye göç edip, uyarlanma konusunda “yeterince hızlı olmayan diğerlerini silmesinden” kaygı duyduklarını yazdı. Peki ama bütün bu farklı olaylara tam olarak uyarlanma demek mümkün mü?
Evrim bunun neresinde?
Uyarlanmak kelimesinin günlük hayatımızdaki anlamı ile evrimsel biyolojideki anlamı farklıdır. Günlük hayatta, sıcak havalara karşı açık renk kıyafetler giyerek ve bolca su içerek uyum gösterdiğimiz söylenebilir.Böyle kullanıldığında, uyarlanma genellikle birinin davranışını koşullara uymak için değiştirmesi anlamına gelir. Ama evrimsel biyolojide, kelimenin farklı ve net bir anlamı vardır. Evrimde uyarlanmak, belirli bir çevrede kalıtsal bir özelliğin işlevini geliştiren doğal seçilimin işlemesi anlamındadır (ör. doğal seçilimle evrilmek). Kalın bir kazağı ince bir tişörtle değiştirmek evrimsel anlamda uyarlanım değildir, çünkü olayda hiçbir şekilde evrim yoktur. Evrimsel uyarlanım süreci, tek bir bireyin bunaltıcı bir öğleden sonrasında (ya da bütün yaşamı boyunca) yaşadığı değil bütün bir popülasyonca nesiller boyu yaşanan şeydir. Evrimsel biyolojide, bir canlının yaşamı boyunca gerçekleşen değişimleri tanımlayan özel bir terim vardır: Fenotipik esneklik. Söylemesi zor bir kelime ama fikir olarak kolay anlaşılır. Bir canlının fenotipi basit olarak bir dizi biyolojik özelliktir ve esneklik de şekillendirilebilir veya değişebilir olmaktır. Yani fenotipik esneklik bir canlının şekillenebilen ya da bir ölçüde çevrenin etkisindeki özellikleridir. Onu, doğa mı/çevre mi tartışmasının “çevre” yönü olarak düşünebilirsiniz. Kavram, bireydeki her tür değişimi kapsar; bunlar gelişimsel değişimleri (ör. bir canlının gelişme döneminde iyi beslenirse iri olması, kötü beslenirse ufak tefek kalması), davranışsal değişimleri (ör. bir kutup ayısının, fok yakalamasının zor, kaz yumurtalarının da bol olması durumunda fok yerine kaz yumurtası yemesi) ve fiziksel değişimleri (ör. bir tavşanın yazın beyaz, kışın kahverengi tüy çıkarması) içerir. Fenotipik esneklik, bir canlıda genlerinde değişime yol açmayan her tür değişimi kapsar. Evrimsel uyarlanım ile fenotipik esneklik arasındaki farkı belirtmek aldatıcı olabilir. Çünkü uyarlanımlar gibi, esneklikten kaynaklanan değişimler de genellikle bir canlının sağ kalması ve üremesi için faydalıdır. Her şey bir yana, hiçbir şey yokken bir kutup ayısının kaz yumurtası yemesi sağ kalma şansını büyük olasılıkla arttıracaktır. Fenotipik esneklikten kaynaklanan değişimler genelde canlı için avantajlıdır. Çünkü esnekliğin kendisi doğal seçilimle evrilir. Buradaki fikir şudur; kaz yumurtaları yemek başlı başına bir evrimsel uyarlanım değildir, ihtiyaç doğduğunda farklı besin kaynaklarına yönelebilme yeteneği bir uyarlanımdır ve ayının evrimsel tarihinde tercih edilmiştir. Bir tavşanın beyaz kürkü tek başına bir uyarlanım değilken mevsimlere göre kürk rengini değiştirmenin fiziksel mekanizmaları uyarlanımdır. Ve tişört giymek uyarlanım değilken, dışarısının sıcak olduğunu ve ne yapmak gerektiğini kestirebilecek zekayı geliştirmek önemli bir insan uyarlanımıdır. Bir türün ne kadar (ve ne şekilde) fenotipik esnek olduğu zaman içinde evrilebilir. Basında iklim değişikliğine “uyarlanan” canlılardan söz edildiğini duyduğunuz zaman, bununla ne kastedildiği düşünmeye değer. Canlılar gerçekten evriliyor mu, yoksa davranışlarında ya da fiziksel özelliklerinde fenotipik esneklik hanesine yazılabilecek bir değişim mi yaşıyor? Fark önemlidir. Şunun için; esneklikten kaynaklanan bazı değişiklikler kasıtlıdır. Biz insanlar daha sıcak bir gezegene, yaşam şeklimizi değiştirerek uyum sağlayacağız; çünkü şu anda bu biçimsel değişimleri gerçekleştirmeye çalışıyoruz. Esneklikten kaynaklanan diğer değişiklikler kasıtlı değildir. Yerküre ısındıkça daha da kuzeyde büyümeye başlayan bir bitki türü yaşam alanını değiştirmeye "çalışmıyor". Bu alan değişimi, bitkinin kontrol edemediği çevresel ve fizyolojik etkenlerin bir sonucudur. Daha da önemlisi gerçek evrimsel uyarlanımlar hiçbir zaman kasıtlı değildir. Örneğin, bilim insanları son yıllarda havalar ısındıkça Kanada sincaplarında, daha ılık iklimlerde daha başarılı üreme için zamansal kaymanın evrildiğini keşfettiler. Bu değişim sadece çevresel etkenlerden değil, aynı zamanda popülasyonun genetik yapısındaki değişimlerden kaynaklanmıştı ve bu nedenle de gerçek evrimsel uyarlanımı temsil ediyordu. Sincaplar bu genetik değişimlere “çalışarak” veya farklı zamanda üremeye karar vererek erişmemişlerdi. Onların evrimi, basit bir şekilde genetik çeşitliliğin ve (üreme zamanını etkileyen) bazı gen sürümlerini diğerlerine tercih eden bir çevrenin sonucuydu. Uyarlanmak terimi bütün bu farklı (kimi evrimsel kimi değil, kimi kasıtlı kimi kasıtsız) nedenlerden kaynaklanan değişimleri ifade etmek için kullanıldığı zaman, tartışılan değişim mekanizması konusunda kafaların karışması çok kolaydır. Yakın zamanlarda yürütülen araştırmalar, türler üzerinde, küresel ısınmanın bütün bu yollarla etkisini göstereceğini ortaya koymuştur. Bazı canlılar, doğru fenotipik esnekliğe sahip olduklarından bu durumla başa çıkabileceklerdir. Bu nedenle, örneğin yaşam alanlarını ve yaşayışlarını çevreye uyacak şekilde değiştirebilen kuşlar, fenotik esnekliklerinden daha fazla yararlanacaklardır. Hava ısındıkça, sağ kalmaları için en iyi yaşam alanının "izini sürme" yetisi işlemeye başlayacak. Kanada sincapları gibi diğer türler de, yerküre ısınmaya devam ettikçe evrilebilir, yani gerçek anlamda uyarlanabilir. Ancak tabii ki, pek çok tür için en büyük ve en kaygı verici haber, bu kategorilerin hiçbirine girememeleri ve hem iklim değişimiyle daha iyi başa çıkmalarını sağlayacak esneklikten hem de iklim değişikliğine yanıt olarak evrilmelerine izin verecek genetik çeşitlilikden yoksun olmalarıdır. Kutup ayıları, yavaş yavaş batmakta olan bu gemide olabilir. Nesiller arası sürelerinin uzunluğu ve görece küçük popülasyon boyutları evrimsel uyarlanım şansını azaltır. Ayrıca yeni ve daha sıcak bir dünyada başarılı bir yaşam kurmalarını sağlayacak fenotipik esnekliğe sahip oldukları da şüphelidir. Eğer biz iklim değişikliğinin etkilerini yumuşatmazsak, bu türlerin çoğu yakın zamanda yok olma tehlikesi ile karşı karşıya kalacak.
Daha fazla okumak için:Birincil literatür:
Haberler:
Evrimi anlamak kaynakları:
Ek tartışma soruları1.Evrimsel uyarlanımın ne olduğunu kendi ifadelerinizle açıklayın. Yukarıdaki makalede açıklanmayan bir evrimsel uyarlanım örneği veriniz. 2.Fenotipik esnekliğin ne olduğunu kendi ifadelerinizle açıklayın. Yukarıdaki makalede açıklanmayan bir fenotipik esneklik örneği verin. 3.Bir arkadaşınız, penguenlerin artan sıcaklıkla başa çıkamayacağından endişeleniyor, "ısı arttıkça uyarlanacak kadar zeki olmayabilirler” diye düşünüyor. Düşünme tarzındaki yanlışlığı nasıl açıklarsınız? 4.Daily Mail’in fok türlerinde yakın zamandaki değişiklikler üzerine olan makalesini okuyun(İngilizce). Hangi özellik(ler) değişmiştir? Bu değişiklikler sizce evrimsel uyarlanımdan ya da fenotipik esneklikten mi kaynaklandı? Bu makaleden ayırt edebilecek misiniz? Fok türlerinin hangi özelliklerindeki değişimin size böyle düşündürttüğünü açıklayın. 5.Reuters’in bir yabani ot türünde yakın zamandaki değişiklikler üzerine olan makalesini okuyun(İngilizce). Hangi özellik(ler) değişmiştir? Bu değişiklikler sizce evrimsel uyarlanımdan ya da fenotipik esneklikten mi kaynaklandı? Bu makaleden ayırt edebilecek misiniz? Ot türlerinin hangi özelliklerindeki değişimin size böyle düşündürttüğünü açıklayın. 6.BBC’nin bir kuş türünde yakın zamandaki değişiklikler üzerine olan makalesini okuyun(İngilizce). Hangi özellik(ler) değişmiştir? Bu değişiklikler sizce evrimsel uyarlanımdan ya da fenotipik esneklikten mi kaynaklandı? Bu makaleden ayırt edebilecek misiniz? Kuş türlerinin hangi özelliklerindeki değişimin size böyle düşündürttüğünü açıklayın.
İlişkili dersler ve kaynaklar
Kaynakça
|
|
 |
 |
|
|
|
| | | |
|
