Soyu tükenme tehlikesiyle ciddi şekilde karşı karşıya olan kakapo yani baykuş papağanının haberlere çıktığını görürseniz, bu genelde iyiye alamet değildir. 1995 yılında, bu uçamayan kuşlardan sadece 51 tanesi anayurtları olan Yeni Zelanda’daki sığınak adalarda dolanıyorlardı. Baykuş papağanı eskiden daha yaygındı fakat birkaç avcı ile birlikte evrilmesi ve sıçan ve gelincik saldırılarının da etkisi ile bu kuşlar modern dünyaya uyarlandılar. Zaten yavaş hareket eden ve büyük ölçüde savunmasız olan bu kuşlar, dikkat çekici kokuları yüzünden bu memeliler için daha da kolay birer av halini aldılar. Biyologlar 1982’de nesli tükenmeye başlayan bu tür ile yakından ilgilenip geriye kalan tüm yabani baykuş papağanlarını toplayıp onları bütün memelilerden arındırılmış uzak adalara taşıdılar. Biyologlar tarafından sağlanan titiz bakıma ve düzenli beslenmeye rağmen baykuş papağanlarının yalnızca 86 tanesi canlı kalmayı başarabildi. Artık bunun nedenini anlayabiliriz. Haziran 2006’da biyologlar, bu kuşların problemlerinin nasıl cinsiyete indirgendiğini ve basit bir diyet yardımının nesillerini tükenmekten nasıl kurtaracağını gözler önüne serdi.
Evrim bunun neresinde?
Peki cinsiyetin bununla ne alakası var ve tüm bunların evrim ile ilgisi nedir? Baykuş papağanı popülasyonunun erkek yavru üretmeye meyilli olduğu ortaya çıktı. Kuşlar dişi yumurtadan çok erkek yumurta bırakıyor ve şu an her 2 dişinin etrafında 3 erkek bulunuyor. Bu durum, popülasyonun büyümesi açısından bir problem teşkil ediyor. Bir erkek birden fazla dişiyi dölleyebilir ancak bir dişi (birden fazla erkek tarafından döllenmiş olsa bile) yalnızca birkaç tane yumurta üretebilir ki bu da popülasyon büyümesi açısından dişilerin erkeklerden daha önemli olduklarını gösterir. Yeterli sayıda dişi olmadan popülasyon büyüyemez. Baykuş papağanlarındaki bu eğilimin nasıl tersine çevrileceği konusunda evrim kuramı bize yardımcı olabilir.
Biyologlar yıllarca baykuş papağanlarının neden bu kadar erkek yumurta bıraktıklarını bilmiyordu. Koruma adalarındaki baykuş papağanları avcılarından uzak, yeterli derecede beslenerek ve üreyerek gayet sağlıklı görünüyorlardı fakat bir sebepten ötürü dişi yavrudan çok erkek yavru üretiyorlardı. Sonra, 2001 yılında İspanyol biyolog José Tela, evrimin bu kuşların neden erkek yumurta bırakmayı tercih ettiklerini açıklayabileceğini ileri sürdü.
Evrim gösteriyor ki organizmalar mümkün oldukça seçilim değerlerini, yani gelecek nesilleri oluşturacak yavru sayısının diğer bireylere göre oranını, en uygun hale getirmek için evriliyorlar. Evrim kuramına dayanarak, organizmaların daha çok yavru ve toruna izin verecek olan uyarlanımlara sahip olacak şekilde evrilmelerini bekleyebiliriz.
Evrimin bir dalı olan cinsiyet (eşey) dağılımı kuramına göre, organizmanın seçilim değerini maksimuma çıkartması kimi durumlarda hepsi kız olan yavrular üretmesiyle ve kimi durumlarda da daha çok erkek yavru vermesiyle mümkün olabilir. Erkek baykuş papağanları dişilerden daha hızlı yetişiyorlar, daha büyük oluyorlar ve annelerinden gelecek daha fazla besin kaynağına ihtiyaç duyuyorlar; bununla birlikte erkekler dişilerle çiftleşme fırsatı için dövüşüyor ve daha büyük olan erkeklerin çiftleşme ve üreme şansı oluyor. Eşey dağılımı kuramı açısından, anne papağanın yavrularına sağlayacağı kaynak az ise (aşağıdaki Senaryo 1’e bakınız) annesinden daha az kaynak alan, daha küçük olmasına rağmen çiftleşme şansı ve yavru verebilme şansı daha iyi olan dişi yavruların üretilmesi daha anlamlı hale geliyor. Bu durumda, zayıf ve küçük erkek yavrunun çiftleşeceği bir dişiyi kendine çekebilmesi ve yavrular üretebilmesi daha zor olacağından erkek yavru üretmemek daha anlamlı oluyor.
Bunun yanı sıra, eğer durum farklı olsaydı ve anne çok sayıda besin kaynağına sahip olsaydı (aşağıda senaryo 2’ye bakınız), çiftleşeceği dişi için rekabete girebilecek ve çok sayıda yavru üretebilecek büyük ve sağlıklı bir erkek yavru üretmesi daha iyi olabilirdi. Anne kuşun birçok kaynağa sahip olduğu bu 2. senaryoda, dişi yavrular (daha büyük ve daha sağlıklı olsa dahi) yalnızca birkaç yavru verebildiğinden ötürü, dişi yavru üretmek pek de ideal bir durum değil.
Tabii ki kuşlar bilinçli olarak bir cinsiyeti diğerine tercih etmiyor fakat bununla birlikte, vücutları, elverişli olan kaynakları sezmeye ve ‘erkek yavru üretme modu’ ya da ‘dişi yavru üretme modu’nu tetiklemeye uyarlanmış düzeyde. Yavruların cinsiyet oranlarını değiştirebilme yeteneği, gelecek nesillere (ve daha sonraki nesillere) daha fazla yavru taşıyabilme açısından evrimsel bir uyarlanıma işaret ediyor.
José Tela, biyologların baykuş papağanlarına sağladıkları fazla besin kaynağı ile onların vücut ağırlıklarını artırdıklarını belirtti. Eşey dağılımı kuramına göre, bu durum dişilerin ‘erkek yavru üretme modu’ nu açık duruma getirebilir. Baykuş papağanını koruma çalışmasında yer alan Yeni Zelandalı biyologlar bu hipotezi sınamak için bir deney yaptılar. Baykuş papağanlarını beslemeye devam ettiler fakat yalnızca küçük dişilerin istedikleri kadar yemelerine izin verildi. Bu şekilde kuşlara sağlıklı kalmaları ve üremeleri için fakat çok fazla kilo almamaları için yeterli miktarda besin verildi. Sonra bu kuşlar tarafından üretilen yavrular cinsiyete göre sayıldılar. Yeni beslenme biçimi ile yavruların cinsiyetleri yarı yarıya eşitlenmiş ve erkek eğilimi ortadan kaldırılmış oldu.
Baykuş papağanlarının nesillerinin tükenmesini önlemek için yapılacak hala daha çok şey var ancak bu araştırmada bulunanlar koruma programının sonuç verdiğini gösteriyor. Biyologların tahminine göre, eşey oranları üzerinde oynanması bu papağan popülasyonunun eski halini kazanması için 12 yıl ile 109 yıl arasında bir zaman alabilir. Bu durumda, en iyi koruma yöntemini belirlemede evrim kuramı büyük önem taşıyor. Derinlemesine bir evrim anlayışı olmadan biyologlar hala dişi baykuş papağanların azlığı konusunda düşünüp duruyor olabilirlerdi ve bu da erkek baykuş papağanları için uzun ve yalnız gecelerin devam edeceği anlamına gelirdi.
Anne kuşları, yavrularının cinsiyetini kontrol ediyor gibi düşünmek biraz garip gelebilir ama düşünüldüğü kadar nadir rastlanan bir şey de değil. Birçok sürüngen yumurtası kuluçka sıcaklığına bağlı olarak erkek ya da dişi olabilir. Arılarda ve karıncalarda, üreme yeteneği olan dişi, yumurtalarını dölleyip döllememeye karar vererek yavrularının erkek mi yoksa dişi mi olacağına kendisi karar verir. Döllenen yumurtalar dişi (yuvayı, kovanı düzenleyecek olanlar) ve döllenmeyen yumurtalar ise erkek (çiftleşme söz konusu olduğunda sadece işe yarar) olurlar.
Daha fazlasını okuyun
Bu yazının çıkış noktası olan makaleler (İngilizce):
- Clout, M. N., Elliott, G. P., and Robertson, B. C. (2002). Effects of supplementary feeding on the offspring sex ratio of kakapo: A dilemma for the conservation of a polygynous parrot. Biological Conservation 107(1):13-18. Okumak için
- Robertson, B. C., Elliott, G. P., Eason, D. K., Clout, M. N., and Gemmell, N. J. (2006). Sex allocation theory aids species conservation. Biology Letters 2(2):229-231. Okumak için
- Sutherland, W. J. (2002). Conservation biology: Science, sex and the kakapo. Nature 419:265-266.
- Tella, J. T. (2001). Sex-ratio theory in conservation biology. Trends in Ecology & Evolution 16(2):76-77.
Haberler ve dergilerden makaleler:
- Science News for Kids’ten konu üzerine çocukların seveceği bir makale (İngilizce)
- The Science Show’dan bu makaledeki araştırmacılardan biri ile baykuş papağanını korumak üzerine yapılan bir röportaj (İngilizce)
- University of Canterbury’den baykuş papağanı deneyini özetleyen bir basın açıklaması (İngilizce)
Evrimi Anlamak kaynakları:
- Doğal seçilim ve evrimsel seçilim değeri kavramı üzerine gerekli bilgi
- Evrim kuramının, koruma çalışmalarımızı geliştirmede bize nasıl yardımcı olacağı üzerine birkaç örnek
- Ateş karıncasının evrimini ve bu organizmaların farklı durumlarda farklı stratejiler kullanarak seçilim değerlerini yükseltme yeteneklerinin altını çizen örnek olay incelemesi
Ek tartışma soruları
- A bireyinin evrimsel seçilim değeri B bireyininkinden daha yüksek demek ne anlama gelir?
- Evrimsel uyarlanım nedir? Yukarıdaki makalede sözü geçen Baykuş papağanlarının uyarlanımını tanımlayınız.
- Hangi durumlarda dişi baykuş papağanı kendi seçilim değerini dişi yumurtaya karşın erkek yumurta bırakarak yükseltir? Bunun neden yüksek seçilim değerine yol açtığını açıklayınız.
- Koruma organizasyonunun sizden farklı bir adada yeni bir popülasyon oluşturmak için dişi baykuş papağanlarının sayısını artırmanızı istiyor. Daha fazla dişi yumurta üretimine yol açabilecek bir strateji tanımlayınız.
- Yukarıdaki makale, evrim ile alakalı deneylerin olduğu bir durumu tanımlıyor. Evrimsel bir hipotezi sınamakta bilim insanlarına yardımcı olan başka bir deneyi araştırıp özetleyiniz.
İlişkili dersler ve kaynaklar:
- Seçilim değerini üreme yeteneği bakımından öğretmek için: 6-12. sınıf öğrencileri için olan bu karikatür, bir cırcır böceğinin kendisine eş ararkenki çabalarını anlatırken, evrimsel açıdan seçilim değeri yüksek olma hakkındaki yanlış duyumları da ortadan kaldırıyor.
- Korumaya yardımcı olması açısından evrimin kullanımını öğretmek için (İngilizce): 9-12. sınıf öğrencileri için olan bu derste, öğrenciler çeşitli kurt alt-türleri arasındaki genetik benzerlikleri teşhis etmek için DNA elektroforez tekniğini simüle ederek koruma/çiftleşme programı için bilgi sağlayacaklar.
Kaynakça
- Clout, M. N., Elliott, G. P., and Robertson, B. C. (2002). Effects of supplementary feeding on the offspring sex ratio of kakapo: A dilemma for the conservation of a polygynous parrot. Biological Conservation. 107(1): 13-18.
- Kakapo Recovery Programme. (n.d.) Turning the tide. Retrieved March 15, 2006 from The Kakapo Recovery Programme
- Robertson, B. C., Elliott, G. P., Eason, D. K., Clout, M. N., and Gemmell, N. J. (2006). Sex allocation theory aids species conservation. Biology Letters 2(2):229-231.
- Sutherland, W. J. (2002). Conservation biology: Science, sex and the kakapo. Nature. 419: 265-266.
- Tella, J. T. (2001). Sex-ratio theory in conservation biology. Trends in Ecology & Evolution. 16(2): 76-77.
Baykuş papağanı fotoğrafı, Yeni Zelanda Koruma Bölümü tarafından sağlanmıştır.
Evrimi Anlamak © 2009, Kaliforniya Üniversitesi Paleontoloji.
