Eklembacaklılar denilen bu hayret verici hayvan grubunu daha yakından inceleyeceğiz. Günlük hayatınızda onları çokça gördüğünüzden, eklembacaklıların pek çok çeşidine aşinasınız. Peki, ortak yanlarının ne olduğunu hiç düşündünüz mü?
Eklembacaklılar, lezzetli yemekler ve iğrenç zararlılardan çok daha fazlasıdır. Daha öteye gitmeden eklembacaklı ne demektir iyice anlamamız lazım.
Bu bölümde, şu önemli soruların yanıtlarını araştıracağız:
- Eklembacaklı ne demektir?
- Bütün eklembacaklılar neden bazı kilit karakterleri paylaşırlar?
Eklembacaklılar soyağacının beş dalı
Günümüzde yaşayan eklembacaklılar böcek, örümcek, çıyan, karides ve kerevitleri içerir. Bütün eklembacaklılar tek bir ortak atanın torunlarıdır. Nasıl siz ve biyolojik kuzenleriniz, soyunuzun geçmişine baktığınız zaman ortak bir dede ve nineye ulaşabiliyorsanız, tüm eklembacaklılar da soylarının geçmişine baktığında, ortak bir eklembacaklı ataya ulaşabilir… O atanın soyundan gelen bütün türler eklembacaklıdır. Aynı şekilde, o atanın soyundan gelmeyen bir tür de eklembacaklılara dahil edilemez.
Kalıtımla geçen karakterler
Biyolojik dede ve ninenizden belli karakterleri kalıtım yoluyla nasıl aldıysanız, eklembacaklılar da aynı şekilde belli bir takım karakterleri kalıtımla atalarından almışlardır. Eklembacaklıların çoğu, hangi hayvanların eklembacaklı olduğunu saptayabileceğimiz, kendilerine özgü beş özelliğin hepsini birden gösterir. Eklembacaklılara özgü bu özellikler şunlardır:
Şimdi de bu karakterlerin her birini daha detaylı bir şekilde inceleyeceksiniz.
İkiyanlı simetri
Bütün eklembacaklıların kalıtımla aldığı karakterlerden biri de ikiyanlı (sol/sağ) simetridir.
Birbiri ile tamamen örtüşen iki yarı
Birçok hayvan simetrik bir gövde biçimine sahiptir, bu demektir ki pek çok hayvanın gövdesi, merkezden bir çizgi çizilirse, birbiri ile tamamen örtüşen iki yarıya ayrılabilir. Bu bağlamda, eklembacaklılar da insanlar gibidir; bir eklembacaklının sağ yarısı, sol yarısının aynadaki görüntüsüne benzer. Buna ikiyanlı simetri (bilateral, bi: iki, latus: taraf ) denir. Bâzı hayvanların simetrileri bir kar tanesinin simetrisini andırır. Yani birbiri ile örtüşen iki yarıya bölmenin birden fazla yolu vardır ve bir doğum günü pastası gibi bu çizgilerin hepsi de ortada buluşurlar. Buna ışınsal simetri denir. Geriye kalan hayvanlar ise hiçbir şekilde simetrik değillerdir. Yani bu hayvanların gövdeleri düz bir çizgi ile birbirine benzeyen yarılara bölünemez.
Bölütlü gövde
Bütün eklembacaklıların atalarından aldığı bir diğer karakter de bölütlere ayrılmış bir gövdedir. Bu bölütler bir araya geldiğinde daha büyük işlevsel birimleri oluştururlar.
Trenin vagonları gibi
Tüm eklembacaklılar, hayatlarının herhangi bir evresinde, içten ve dıştan bölütlü gövdelere sahiptir. Bu bölütler birbirinin sırtına biner, tıpkı bir trendeki vagon dizisi gibi. Her bir gövde bölütü, çoğu kez ufak değişikliklerle de olsa, aynı yapı gruplarını tekrarlama eğilimi gösterir. Yapı gruplarına örnekler bir çift bacak, bir solunum organ takımı ve sinir grubu olabilir. Genellikle bir grup bölüt bir araya gelerek karın (abdomen) gibi daha büyük işlevsel bir birimi oluşturur.
Sert dış iskelet
Eklembacaklıların ikiyanlı simetriye ve bölütlü gövdeye sahip olduğunu gördük. Tüm eklembacaklıların sahip olduğu, eklembacaklılara özgü bir başka özellik de sert dış iskelettir.
Eklembacaklı zırhı
Eklembacaklıların vücudu, biz insanlarda olduğu gibi içten kemiklerle değil, dış iskelet ile desteklenmiştir. Bu dış iskelet, eklembacaklı olmayan birçok tür tarafında da üretilen kitin denen bir maddeden oluşur. Eklembacaklıların bu ölü dış iskeleti, vücutlarının şeklini alan bir zırh gibidir. “Deri” tarafından üretilir ve sonra sertleşerek koruyucu bir dış kabuğa dönüşür.
Dış iskelet bir çok açıdan kullanışlıdır (korunmaya yardımcı olur ve su kaybını engeller) ama bir yandan da kısıtlayıcıdır. Eklembacaklılar büyümek için, var olan dış iskeletlerini atıp yeni ve daha büyük bir tane yapmak zorundadır.
Eklemli bacaklar
Eklembacaklıların ikiyanlı simetriye, bölütlü gövdeye ve sert dış iskelete sahip olduğunu gördük. Tüm eklembacaklıların sahip olduğu bir başka karakter ise eklemli bacaklardır
Sert bir dış iskeleti nasıl bükersiniz?
Sert bir dış iskelete sahip olmak eklembacaklılar için bir problemi de beraberinde getirir: esneklik. Kaskatı bir bedeni olan bir hayvan bacaklarını nasıl hareket ettirebilir? Evrim bu sorunu eklemlerle çözmüştür. Bütün eklembacaklılar (arthropodlar, arthro: eklem, pod: ayak) eklemli üyelere sahiptir.
Dış iskelet, bacağın çoğu kısmında sert olmakla birlikle eklemlerde daha yumuşak ve bükülebilirdir. Bu durum, tıpkı bir zırhtaki gibi hareket etme imkanı sağlar. Bacağın hareketi, eklemin her iki tarafına da bağlı olan kaslar sayesinde kontrol edilir.
Çok sayıda üye çifti
Eklembacaklıların ikiyanlı simetriye, bölütlü gövdeye, sert dış iskelete ve eklemli bacaklara sahip olduğunu gördük. Tüm eklembacaklıların sahip olduğu bir başka karakter ise çok sayıda üye çiftidir.
Çok sayıda üye
Eklembacaklıların atası, her birinde bir çift üye olan çok sayıda bölüte sahipti. Bütün eklembacaklılar atalarından çok sayıda üye karakteri aldı. Fakat, eklembacaklıların çoğunda, bazı üyeler evrim boyunca her seferinde daha da küçülerek tamamen kayboldu. Bazılarında ise bu uzuvlar evrilerek yeni şekiller aldı. Örneğin kerevitler farklı işlevler için özelleşmiş üyelere sahiptir.
Eklembacaklı soyağacının dallarına daha yakından bir bakış
Eklembacaklılar, her biri özgün karakterlere sahip beş ana gruba ayrılabilir.
Bu grupları tanımak için, aşağıdaki isimlere tıklamanız yeterli:
• Böcekler (güveler bu gruba dahildir)
• Keliserliler (örümcekler ve akrepler bu gruba dahil)
• Kabuklular (kerevit ve kökayaklılar (ing: barnacles) bu gruba dahildir)
• Çokayaklılar (kırkayaklar bu gruba dahildir)
• Üçloblular (Soyu tükenmiş)
Farkları olmasına rağmen bu gruplar ortak atalarından belli “eklembacaklı karakterlerini” almışlardır ve de hepsi eklembacaklı soyunun birer parçasıdırlar.
Garip ama gerçek!
İlk kara hayvanı kaygan bir ikiyaşamlı ya da dev bir yusufçuk değil, bir çokayaklıydı. Fosil kanıtları bu kıpır kıpır hayvanların 490-443 milyon yıl önce, yani ilk dinozor evrilmeden 200 milyon yıl önce, sudan çıktıklarına işaret ediyor!
Eklembacaklılar tanımlandı
Eklembacaklıların karafatma ve ıstakozdan ibaret olmadıklarını gördük. Bununla birlikte, eklembacaklı torunlarının, atalarından aldıkları bazı önemli karakterleri paylaştıklarını öğrendik. Bu bölümde öğrendiğiniz bilgileri kullanarak yani eklembacaklıların atalarından miras kalan ortak özelliklerine dayanarak, bir hayvanın eklembacaklı olup olmadığını anlayabilecek durumda olmalısınız.
Eklembacaklıların ne olduklarını öğrendiğimize göre, isterseniz şimdi, eklembacaklıların kökenlerine daha yakından bakmak için geriye, Kambriyen Dönem’e doğru bir yolculuk yapalım.
